بغداد یکی از اصلی ترین مراکز تجمّع شیعیان امامی است که در طول سده های متمادی به مکان مناسبی برای رشد فرهنگ تشیّع در عرصه های حدیثی، تفسیری، فقهی و کلامی تبدیل شده است. در میان جریان های نیک شناخته ی امامی در بغداد باید از «جریان اهل ادب» یاد کرد که به رغم جایگاه مهم در تاریخ فکر امامیه، مورد کم توجهی قرار گرفته است. لذا، این نوشتار برای نخستین بار به بازشناسی این جریان کم شناخته ی امامی در بغداد می پردازد. مطالعه ی حاضر نشان می دهد که این جریان همزمان با تأسیس بغداد در سده دوم و متأثّر از «ادب دیوانی» برآمده از فرهنگ ایرانیان در آیین کشورداری، پای گرفت. همچنین معرفی شخصیت های اثرگذار این جریان فکری روشن می سازد که اهل ادب امامیه ی بغداد، افزون بر توجه به امور دیوانی در دستگاه حکومتی، به تولید آثار ارزنده ای در دیگر جنبه های ادب همچون ادب زبان شناختی، اخلاقی و دینی همّت گماردند.

چکیده فارسی: یکی از مهمترین نظریاتی که در عصر اخیر درباره الگوواره سیر تحولات علوم مطرح شده، نظریه توماس کوهن در کتاب «ساختار انقلاب های علمی» است. نگارنده با مطالعه ای که در تاریخ حدیث شیعه داشته، سیر تحول مکاتب (پارادایم های) حدیثی شیعه را بسیار هماهنگ با مدلی که از جانب کوهن ارائه شده، دیده است. در اثر پیش رو، به شیوه کتابخانه ای، منابع فقهی و حدیثی شیعه مطالعه و اطلاعات لازم گردآوری شده است و سپس با روش تحلیلی-توصیفی این اطلاعات مورد بررسی قرار گرفته اند و نشان داده شده که در هر دوره ای از ادوار حدیثی شیعه، مکتبی سلطه ای بلامنازع دارد (مرحله پارادایمی/ علم عادی)؛ اما با گذشت زمان هر یک از این مکاتب با نوعی بحران روبرو می شوند (مرحله بحران علمی) و در خلال این دوره، ایده های جدید درباره الگوی پذیرش روایات مورد توجه قرار می گیرند (مرحله انقلاب علمی)، که از میان آنها یکی مقبولیتی عام پیدا می کند و در نتیجه، مکتبی متفاوت جایگزین مکتب حدیثی پیشین می شود (مرحله تغییر پارادایم). چکیده عربی: من أهم النظریات التی طُرحت فی العصر الأخیر حول نمطیة سیر تحولات العلوم، هی نظریة توماس کوهن التی طرحها فی کتابه «بنیة الثورات العلمیة». أجرى المؤلف دراسة لتاریخ الحدیث عند الشیعة، ووجد أن مسار تحول المدارس (نماذج) الحدیثیة الشیعیة متناسقة الى حدّ بعید مع النمط الذی طرحه کوهن. فی هذا البحث الذی بین أیدیکم، اتبع المنهج المکتبی لجمع المصادر الفقهیة والحدیثیة الشیعیة وجمع المعلومات اللازمة منها، ثم اعتمد بعد ذلک الاسلوب التحلیلی والوصفی لتسلیط الضوء على هذه المعلومات وبیّن من خلال ذلک أنه کان هناک فی دورة من الأدوار الحدیثیة الشیعیة، مدرسة غالبة بلا منازع (مرحلة النموذج/ العلم العادی)؛ ولکن بمرور الزمان واجهت کل واحدة من هذه المدارس أزمة من نوع ما (مرحلة الأزمة العلمیة) وخلال هذه الدورة، أُخذت بنظر الاعتبار أفکار جدیدة حول نمط قبول الروایات (مرحلة الثورة العلمیة)، بحیث تحظى واحدة منها بمقبولیة عامة وهو ما یعنی بالنتیجة أن تحل مدرسة مختلفة بدلاً من المدرسة الحدیثیة السابقة (مرحلة تغییر النموذج).

مکتب حدیثی کوفه به مثابه نخستین و معتبرترین مکتب حدیثی امامیه، در تکوین مکاتب حدیثی بعدی امامیه نقش بنیادین داشته است. در اواخر قرن اول هجری، کوچ یکی از طوایف شیعی کوفه به نام اشعریان به قم موجبات پیدایش مکتبی حدیثی در این شهر را فراهم کرد. پیوستگی های اشعریان مهاجر، به مکتب حدیثی کوفه در قرون سوم و چهارم شالودۀ مکتبی حدیثی پویا و تأثیرگذار را در قم شکل داد. این پیوستگی در قالب رحله­های علمی و تبادل حدیث و آثار حدیثی امامیه، عموماً از محدثان کوفی به محدثان اشعری انتقال یافت. مکتب قم در قرون سوم و چهارم به واسطۀ این ارتباط وثیق با مکتب کوفه به مثابه عمده ترین حوزۀ علمی امامیه شناخته می شد؛ به گونه ای که توانست با اعتبار خود، سهم مهمی در احادیث مجامیع اصلی امامیه داشته باشد. این سهم غالباً به شکل نگارش آثار حدیثی در این دوره پدیدار شد که مبنای نگارش مجامیع حدیثی امامیه به ویژه کافی و من لایحضره الفقیه در نسل های متأخر این مکتب شد.

مهمترین میراث روایی و فقهی اسماعیلیان، کتاب دعائم الاسلام نوشتۀ ابوحنیفه قاضی نعمان مغربی (د 363ق) است . وی داعی بزرگ اسماعیلیه و قاضی القضاة حکومت اسماعیلی فاطمیون بود. این کتاب حاوی حجم گسترده­ای از روایات اهل بیت علیهم السلام در موضوعات متنوع فقهی است. بیش از چهارده درصد از روایات دعائم الاسلام، نسبت به حدیث امامیه متفرد بوده و در هیچ یک از منابع روایی موجود امامیه اثری از آنها دیده نمی­شود. ارسال روایات و غیرامامی بودن مؤلف کتاب، از مهمترین عوامل بی­توجهی به این میراث بازمانده از قرن چهارم به شمار می­آید. جستار حاضر، با چشم­پوشی از نقد سندی، قضاوت پیرامون میراث حدیثی شیعیان اسماعیلی را با سنجۀ نقد محتوایی و تعیین میزان تناسب آن با حدیث امامیه بررسی می کند. برای این منظور، ضمن جستجوی علل و زمینۀ تفرّد روایات دعائم الاسلام، به واکاوی تأثیر متفردات حدیثی آن در معارف امامیه پرداخته است. بر اساس نوشتار حاضر، متفردات حدیثی دعائم الاسلام، همسو با معارف حدیثی امامیه بوده و مهمترین عامل تفرد آنها اهتمام ویژۀ مؤلف به گردآوری روایات "باب قضا" است. از مهمترین کارکردهای این روایات در فقه امامیه می­توان به ارائۀ مستند روایی برای فتاوی مشهور، کمک به کامل شدن فهم برخی روایات و بیان برخی فروعات جدید فقهی اشاره نمود.

روایت «اعرفوا الله بالله» از جمله روایات مشکل و کانون توجه دانشوران، به ویژه فلاسفه، عرفا و محدثان به شمار می رود. پذیرش مراد ظاهری این حدیث، مستلزم دور و تسلسل خواهد بود و نیز تصحیف های رخ داده در اسناد، پیچیدگی سندی را، بر ابهام محتوایی، افزوده است. از این رو، روایت مذکور در زمرۀ احادیث مشکل جای دارد. این پژوهش برخلاف پژوهش های هم عرض، از نگاه دانش های حدیثی سعی دارد به ارائۀ راه حل بپردازد. محدثان به تمامی، صرفاً با رویکرد پذیرشی، شش معنا از روایت ارائه می دهند، تا از دشواری آن بکاهند. حال آنکه توجه به مفهوم حدیث با نظر در روایات هم خانواده و هم مضمون و عرضۀ متن حدیث به سایر احادیث، خود کلید گشاینده ای در فهم حدیث، و نقد و بررسی دیدگاه های مطرح است. ارائه و ترجیح نظریۀ الهیات سلبی و تنزیهی و شناخت خدا با توجه به نفی صفات، از دستآوردهای پژوهش حاضر با رویکرد شرح الاخبار بالاخبار است.

چکیده فارسی:از جمله روایات منقول از پیامبر … در باره حفظ و نگارش احادیث، حدیث مشهوری است که در میان حدیث شناسان به حدیث «اربعین» معروف گردیده و در رواج تدوین کتب «اربعین» یا «چهل حدیث» تاثیر بسزایی داشته است. نویسنده، با استناد به آیات و روایات و تاریخ و فرهنگ اسلام، به رمزشناسی «اربعین» پرداخته و پس از ذکر گونه های مختلف حدیث اربعین، به تجزیه و تحلیل سندی روایت روی آورده و با استناد به کتاب صحیفه الامام الرضا†، حدیث «من بلغ» و سیره محدثان، صحت آن را به اثبات رسانیده است. بررسی فقه الحدیثی حدیث اربعین، بویژه معانی مختلف «حفظ» و پاسخ به شبهات وارده، بخش پایانی مقاله حاضر است. چکیده عربی:من الروایات المرویة عن رسول اله فیما یتعلق بحفظ الحدیث و کتابته الحدیث المعروف بین المحدثین بحدیث الأربعین، والذی له دور فاعل فی تدوین کتب الأربعین حدیثا.الکاتب حاول الکشف عن رمز الأربعین بالاستناد الی الروایات الشریفة و الثقافة الإسلامیة، وبعد ذکر النماذج المختلفة لحدیث الأربعین تم تحلیلها من الناحیة السندیة، وأثبت من خلال الاستناد الی کتاب «صحیفة الإمام الرضا و حدیث» «من بلغ» مضافا لسیرة المحدثین، صحة الحدیث المذکور.و فی الختام تم دراسة الحدیث من زاویة فقه الحدیث، وخاصة فیما یتعلق بمعانی «حفظ»، و تمت الإجابة علی الشبهات المطروحة فی هذا المجال.

اعتبارسنجی حدیث در میان عالمان حدیث از جایگاه مهمی برخوردار است. آنان با کاربست معیارهای نقد سند و متن، می کوشند گزاره های حدیثی اصیل را از گزاره های حدیث نما تفکیک کنند. به نظر می رسد تاکنون توجهی به گونه شناسی گزاره های حدیث نما، جز حدیث جعلی، نشده است. در نتیجه کاربست معیارهای نقد حدیث، نتوانسته برخی گزاره های حدیث نمای مشابه با گزاره های حدیثی اصیل را پالایش کند. گزاره های حدیث انگارانه یکی از گونه های حدیث نماست. این نوشتار در صدد بیان مولفه ها و خاستگاه های گزاره های حدیث انگارانه است. نگارنده با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسید که یکی از گزاره های حدیث نما، گزاره های حدیث انگارانه است. از میان عوامل پدیداری این گزاره ها، می توان به باورهای کلامی، اهمیت موضوع و تطبیق اشتباه اشاره کرد.

یکی از روایات پر چالشی که در جوامع حدیثی اصیل اهل سنت و منابع غیر اصیل شیعه راه یافته حدیث ذباب است. بحث و گفتگو درباره صحت و سقم این حدیث بالا گرفته است و تا کنون درباره این حدیث چند نظریه ارایه شده است. نگارنده، در این مقاله، به بررسی جایگاه این حدیث در منابع روایی فریقین و نقد و بازکاوی پنج دیدگاه مذکور پرداخته و به این نتایج دست یافته است که خاستگاه اصلی این روایت، منابع روایی اهل سنت است و چنین حدیثی با سند قابل قبول در منابع حدیثی معتبر شیعه ذکر نشده است.

کشف روش های مطالعاتی خاورشناسان در میراث حدیثی شیعه و رویکردی که انان در هر کدام از ابزارهای روشی پژوهش خویش برگزیده اند، مقدمه رسیدن به مسائل دیگری؛ همچون: اندیشه ها و عرصه ها و سپس ارزیابی، تحلیل و نقد انان است. مطالعات خاورشناسی در این حوزه به سه روش عمده تاریخی، تطبیقی و توصیفی تقسیم می شوند، که در هر کدام، رویکردهای خاصی را شاهد هستیم: در مطالعات تاریخی، دو رویکرد تحلیلی و تحلیل درون متنی، در مطالعات تطبیقی، دو رویکرد تاریخی ـ تحلیلی و تحلیل درون متنی و در مطالعات توصیفی، چهار رویکرد تاریخی ـ تحلیلی، تحلیل درون متنی، پدیدارشناسی، و ساختارشناسی. افزون بر این، در برخی موارد، شاهد تلفیقی از چند روش هستیم. مطالعه پیش رو، با تحلیل مجموعه فعالیت های خاورشناسان در میراث حدیثی امامیه، از ابتدا تا کنون و انواع گونه های پژوهشی ایشان در این حوزه، روش ها و رویکردهای روشی ایشان را استخراج، بررسی و تحلیل کرده، به ارزیابی این روش ها می پردازد.

قاعده «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیه» از قواعد مهم زبانی است که از دیر باز در علوم گوناگون مانند بلاغت، فقه، اصول و تفسیر بدان توجه شده و دانشمندان اسلامی و بویژه اصولیان و فقها در تحلیل های خویش از ان بهره جسته اند. نویسنده کتاب «المیزان فی تفسیر القران» نیز با اشرافی که بر علوم مختلف داشته، در تفسیر برخی آیات قران کریم از این قاعده استفاده کرده است.مقاله حاضر که از نوع تحقیقات کیفی بوده و با روش توصیفی تحلیلی به نگارش در امده، قاعده مذکور را مورد بازخوانی دقیق قرار داده است. نویسنده بدنبال پاسخ به این سوال هاست که در تفسیر المیزان، گونه های وصفی که حکم بر انها معلق شده چیست و مبانی طباطبائی در بکار گیری این قاعده و روش استفاده از ان ذیل آیات گوناگون کدام است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد طباطبائی معنای «وصف» در قاعده را بسیار گسترده تر از صفت نحوی و به معنای هر قیدی که بتواند دائره معنایی جمله را محدود کند می داند. وی در تحلیل آیات برای بیان قاعده از سه شیوه استفاده کرده است. در برخی آیات از قاعده «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیه» به صراحت نام می برد و در ذیل آیات زیادی نیز از تعبیر «وضع المظهر موضع المضمر» و نیز تعبیر «بما انه، بما انهم»، «من حیث» و مانند ان استفاده می کند. اشنایی با مبانی و روش تحلیل طباطبائی بعنوان یکی از مفسران قران کریم، زمینه استفاده از این قاعده، ذیل بسیاری از آیات دیگر قران را فراهم کرده و راه را برای کشف مدالیل التزامی نوین از کتاب الهی هموار خواهد ساخت.